Snežana R. Radulović: Intervju sa prof. dr Jelicom Stojanović

Jelica Sojanović. Rođena je na Dubravi (Šipačno) kraj Nikšića, živi i radi u Nikšiću. Studije srpskohrvatskog jezika i jugoslovenskih književnosti je završila na Filozofskom fakultetu u Nikšiću. Magistrirala je, i doktorirala, na Filološkom fakultetu u Beogradu. Na Filozofkom fakultetu u Nikšiću radi od 1991. godine na Studijskom programu za srpski jezik i književnost. Radila je (1996–1998)  kao lektor i predavač srpskog jezika u Rusiji, na Državnom univerzitetu u Sankt Peterburgu na Katedri za slavistiku. Radi (od 2004) kao gostujući predavač na Filozofskom fakultetu u Kosovskoj Mitrovici i na Bogoslovskom fakultetu u Foči (od 2010). Jelica Stojanović je objavila četiri knjige ((Ortografija i jezik Bjelopoljskog četvorojevanđelja (13/14. vijek), Univerzitet Crne Gore, Podgorica 2002; Srpski jezik između istine i obmane. (Socio)lingvistička analiza stanja u Crnoj Gori (u koautorstvu sa Dragom Bojović), Jasen, Beograd 2006, Putevima srpskog jezika i ćirilice, Matica srpska – Društvo članova u Crnoj Gori, Nikšić 2011; Put srpskog jezika i pisma, Srpska književna zadruga, Kolo CVIII, knjiga 726, Beograd 2016; Kroz srpsku jezičku istoriju, Matica srpska – Društvo članova u Crnoj Gori, 2020). Objavila je preko 150 naučnih radova, više od 200 stručnih i popularnostručnih tekstova, učestvovala na preko 57 međunarodnih skupova (sa objavljenim radovima u zbornicima) i preko 20 domaćih naučnih skupova, veliki broj stručnih i popularno-stručnih radova. Dobitnik je Nagrade za nauku Vukove zadužbine za 2017. godinu za knjigu Put srpskog jezika i pisma, Nacionalne nagrade Kapetan Miša Anastasijević 2019. godine, za očuvanje srpskog jezika, književnosti, kulture; Nacionalno priznanje nagradu „Vuk Karadžić“ (Republika Srbija, Ministarstvo spoljnih poslova, Uprava za saradnju sa dijasporom i Srbima u regionu) za 2021. godinu. Saradnik je Instituta za srpski jezik SANU, član Matice srpske, predsjednik (od  2017) Matice srpske – Društva članova u Crnoj Gori, član Naučnog društva za negovanje i proučavanje srpskog jezika – Beograd, član Odbora za jezik Srpske književne zadruge i član Odbora za normiranje i standardizaciju srpskog jezika. Takođe, član je redakcije u zbornicima i časopisima,  organizator je naučnih skupova; recezent je za više zbornika i časopisa, a i recezent je većeg broja knjiga, studija i monografija naučnog karaktera.

        * Iako ste svoje naučne preokupacije vezivali za oblast istorije srpskog jezika, onomastike, antroponimije i slavistike uopšte – problem indetiteta i statusa srpskog jezika prizvao Vas je da se usmjerite i na oblast (socio)lingvističke problematike.

          Moje naučne prokupacije i interesovanja vezani su za oblast istorije srpskog jezika. Ali, u Crnoj Gori je u posljednje vrijeme, naročito 2004–2020. godine, vršen atak politike nad naukom, u ovom slučaju nad naukom o jeziku, srpskim jezikom za koji je identitetski vezana Crna Gora, samim tim i nad Crnom Gorom. Naime, sve je bilo usmjereno na falsifikovanju istine o jezičkom nasljeđu u Crnoj Gori. Na svim prostorima koji su danas u sastavu Crne Gore kroz hiljadugodišnju istoriju, uvijek se govorio jedino srpski jezik (od slovenskih jezika), i jedino se tako i imenovao. Iz potrebe da se osvijetli istorija u skladu sa savrmenom jezičkom slikom svijeta i jezičkom politikom, pokušala sam da to dvoje povežem: dakle istoriju jezika i sociolingvistiku da bi se iz takvog kompleksa odnosa jasnije sagledala situacija: šta je nasljeđe Crne Gore, šta je praksa u svijetu, i kakva se politika, u skladu sa tim, sprovodila u Crnoj Gori. Naš zaključak je da se u Crnoj Gori sprovodilo nasilje nad jezikom, njegovim identitetom i istorijom i da takvom nasilju poređenja nema u svijetu, čak u pojedinim segmentima ni na „postsrpskohrvatskim“ prostorima.

          * Nedavno se na tribini Studijskog programa za crnogorski jezik i južnoslovenske književnosti u Nikšiću (koja je organizovana povodom pola vijeka Univerziteta Crne Gore) moglo čuti nešto što je šokantno i nevjerovatno, a to je – da će se sve što je na Univerzitetu u Crnoj Gori napisano na srpskom jeziku od početka devedesetih godina do danas tretirati kao da je napisano na crnogorskom jeziku.

          Šta se sve od protagonista „montenegristike“ nije moglo čuti. Među njima su i profesori koji su sve moguće činili da ukinu Studijski program za srpski jezik, potom da sve što je hiljadugodišnje nasljeđe Crne Gore, a bezrezervno je srpsko, podvedu pod crnogorsko, od tog projekta ne odustaju, tako je i ovaj dio pokušaj nastavka nasilja i falsifikata. Ali, sve je to čardak ni na nebu, ni na zemlji. Srbistika i oni koji su u srpskom jeziku su utemeljeni u nauci, u struci, nasljeđu, u istini, u svjedočanstvima. Prolazno je sve što je lažno.

 * Predestavnici Matice srpske–Društva članova u Crnoj Gori, čiji ste predsjednik,  obratili su se Centralnoj biblioteci Đurđe Crnojević na Cetinju tražeći informacije o načinu i uslovima učlanjenja u COBISS Crne Gore (bibliotečko-informacioni sistem), a saradnju ste ostvarili i sa kolegama iz pljevaljske biblioteke CONOR (normativna baza). Koje ste odgovore dobili i kakve reakcije ste imali na odgovore koje ste dobili?

U susret otvaranju biblioteke Matice srpske – Društva članova u Crnoj Gori u Nikšiću, pokrenuli  smo komunikaciju sa Centralnom bibliotekom „Đurđe Crnojević“ (koja je nadređena svim bibliotekama u Crnoj Gori) o načinu i uslovima našeg učlanjenja u COBISS sistem. Poslije nekoliko elektronskih prepiski, imali smo na Cetinju i razgovor sa rukovodstvom Biblioteke. Dobili smo odgovore da prijavu za učlanjenje treba da podnesemo na crnogorskom jeziku, što mi, razumije se, nijesmo prihvatili. S druge strane, saopštili su nam da tzv. normativna (CONOR) baza autora takođe mora da bude na „crnogorskom jeziku“. Predočili su nam da po automatizmu, sve što ide preko Centralne biblioteke, biva u CONOR bazi prepoznato kao crnogorski jezik i crnogorska ćirilica. To je, naravno, za nas bilo neprihvatljivo, saopštili smo da je naša bibliotečki fond na srpskom jeziku (osim na engleskom, ruskom, francuskom, poljskom...). Bili smo prinuđeni da se upoznajemo sa našim pravima. Ova uniformnost se direktno krši i sa „izjavom o međunarodnim katološkim načelima“, koje je izdala IFLA, koja sugeriše slobodan izbor jezika autora koji se unosi u normativnu bazu jer „prednost za normiranu pristupnu tačku za ime bi trebalo da bude data informacija koja se nalazi na pojavnom obliku pisanim izvornim jezikom i pismom“. Ispostavilo se da istina nije u saglasju sa onim što nam je saopšteno. Ispostavilo se da ni u CONOR bazi nijesu svi prepoznati kao „crnogorski jezik i crnogorska ćirilica“, iako su u sklopu opšte biblioteke Đurđe Crnojević. Potom smo angažovali advokata, ispostavilo se da svaki savremni autor, obrativši se našem društvu, može da traži da mu se promijeni ime jezika i pisma. Mnogi su se obratili za provjeru i tražili izmjenu, što je i sprovedeno. Izgleda da se softver predomislio?! Međutim, problem je što je cjelokupno srpsko jezičko i književno nasljeđe, onih koji nijesu među živima, podvedeno pod „crnogorski jezik i crnogorsku ćirilicu“. Tu su i Petrovići (Petar I Petrović, Petar II Petrović NJegoš, kralj Nikola, i tako redom). Ova nepravda se, da ne kažem kriminal, mora ispraviti. A sve se ovo dešava od prije koju godinu! Sve ovo je insitucinalizovano organizovano sa namjerom da se niko ne dosjeti i ne reaguje. U tom kontekstu želim da pohvalim biblioteku iz Pljevalja, koja je prva skrenula pažnju na ovaj problem.

 * U recenciji za Vašu knjigu Put srpskog jezika i pisma prof. dr Miloš Kovačević ističe da ste sjajan istoričar jezika, i naučnik kome su bitni jedino naučni kriterijumi ... da ste postali „simbol odbrane ne samo srbisike nego i ligvistike kao nauke u Crnoj Gori, naučnik koji s lakoćom političko neznalaštvo ništi lingvističkim činjenicama i kriterijumima, naučnik koji jezičku anarhiju želi da usmjeri u tokove lingvističkih zakonitosti, naučnik koji u političkim i nazovilingvističkim 'montenegrinskim' postupcima razotkriva i objelodanjuje politikanstvo i falisifikate, s neugaslom nadom da ni Crna Gora ne može izbjeći poslovičnu istinu da su u laži kratke noge“.

Svako ko se bavi naukom treba da traga za istinom, da sve što napiše bude zasnovano na argumentima, reprezentativnoj literaturi, dokumentima, svjedočanstvima, da sve postavi na temeljima nauke, da bude pošten u nauci. U nauci nikad nije rečena posljednja riječ, ali je važno istrajavati za naučnim postulatima, u nauci nema improvizacija i političkih kalkulacija. Na tome se ništa ne može graditi, pogotovo nadograđivati. To truli samo u sebi. Uz to je potrebno i veliko znanje, trud. Neko postigne i da više, neko manje. I najmanji trud treba poštovati ako je zasnovano na iskrenom traganju u svijetu nauke. Zrno po zrno! Problem su falsifikatori i improvizatori. Još kad im politika i trenutna moć priteknu u pomoć.

   * Imenovanje jezika na prostoru sadašnje Crne Gore.

            Na prostorima sadašnje Crne Gore, jezik se uvijek imenovao jedino kao srpski, a ćirilica kao srpsko pismo, štampa kao srpski karakteri. Ovdje treba napomenuti da se prostor današnje Crne Gore nikako ne može preslikati na duboku istoriju. Crnoj Gori su pripadale četiri nahije, potom je napravljen savez sa Sedmoro brda pa se prostor nazivao do pred kraj XIX vijeka Crna Gora i Brda, potom je u sastav Crne Gore nakon Berlinskog kongresa (1878) uključen veliki dio Hercegovine (koji obuhvata danas nešto malo manje od pola Crne Gore), nakon Balkanskih ratova pripao je Crnoj Gori i dio Stare Srebija (Prekotraje), nakon Drugog svjetskog rata – Boka. Svaki od ovih prostora unio je nešto svoje, ali je svaki dio nosio srpski predznak. Naročito Stara Crna Gora. U skladu sa tim je i imenovanje jezika i pisma – srpski. Za to ima mnogo primjera, počevši od Crnojevića, Vukovića štamparije, svih Petrovića i onih za vrijeme Petrovića, iz Kotora, Grblja..., i tako redom. Ko hoće, neka traga za dokumentima. Da nije ništa drugo nego knjiga Jovana Markuša Crna Gora kroz istorijska dokumenta, u izdanju Matice srpske – Društva članova u Crnoj Gori, više je nego jasan pokazatelj šta je bila Crna Gora. Drugačijih primjera imenovanja nema. Jedino se za vrijeme astrougarske okupacije jezik od starne okupatora imenovao kao „hrvatski“ u Bečkim novinama, i za vrijeme italijanske okuapcije „lingva montenegrina“. Politika nekih posljednjih decenija Crne Gore poklapa se sa okupatorskim naimenovanjima, čija politika je imala za cilj da napravi otklon od srpskog predznaka. Ali, veliki je broj onih u Crnoj Gori koji ne odustaju od sebe i istorijskog nasljeđa Crne Gore.

          * Indetitet i status srpskog jezika u Crnoj Gori.

          U ovim posljednjim vremenima u Crnoj Gori se pokušava stvoriti potpuno iskrivljena slika. Neki poseban rez može se vezati za 2004. godinu, koju je obilježila izjava tadašnjeg ministra za prosvjetu Slobodana Backovića „Crnogorci imaju taj vaš srpski jezik, kojim vi govorite, da ga zovu crnogorskim... i kraj priče“, te „Naš zadatak je da stvorimo novog čovjeka“ (2004. godine) do 2020. i izjave Mila Đukanovića: „Ovo je neka nova Crna Gora na koju ćete se morati naučiti, uprotivnom... imaćete ozbiljne probleme sa otporom Crne Gore...“ (2020). Ovo govori o tome kako se pokušavala urušavati istina, a sve što ima predznak srpski treba skrajnuti i uništiti. Stvarana je, korak po korak, jedna nova, vještačka situacija, zasnovana na falsifikatima, na nasilju nad istinom, naukom, strukom, istorijskim činjenicama, sa ciljem da se sve srpsko preimenuje u crnogorsko, i samo crnogorsko, tj. montenegrinsko, koje se, nažalost, prečesto, da ne kažem uglavnom, pretvaralo i u antisrpsko. Ovo sve uprkos istorijskom nasljeđu, nauci i struci. Uz sve to i protiv volje naroda Crne Gore. Zna se da se je, kada je uveden termin crnogorski jezik u Crnoj Gori za srpski jezik opredijelilo 64% građana. Dvadesetak posto, opredijeljeno za ime jezika crnogorski, pridobijeno na različite načine. Od toga se je svega desetak posto onih koji su se opredijelili kao Crnogorci, opredijelilo za ime crnogorski jezik. I to nešto govori! I na sljedećem popisu se najviše građana Crne Gore opredijleolo za srpski jezik, a, sve su prilike, biće ih još više na posljednjem popisu. To što je vršen pritisak na građane, a i indoktrinacija, propaganda, učešće medija…, sa ciljem da se nameće ime za jezik „crnogorski“ nije urodilo plodom kako se očekivalo.

          Uprkos svemu, srpski jezik je formalno-pravno, u velikoj mjeri, izgubio pozicije koje mu pripadaju s obzirom na istorijski kontinuitet na prostoru današnje Crne Gore, s obzirom na standardno-jezičku utemeljenost i stabilnost, s obzirom na naučnu zasnovanost i prepoznatljivost, s obzirom na opredjeljenje govornika. Što se imenovanja tiče, tu je istorijski i naučno, i narodnosno, jedino utemeljeno ime srpskog jezika. Mišljenja sam da se to treba i mora ispravljati. Inače će Crna Gora izgubiti sebe!

          * Dijalekatska slika Crne Gore.         

   Na dijalekatskom planu pokušava se „formulisati“ zajedništvo i istovjetnost dijalekatskog prostora Crne Gore, koje je, prema predstavljanju u Crnoj Gori, kompaktno i odvojeno od ostalog dijalekatskog (srpskog) prostora. Prostor Crne Gore se, odvojen od ostalog, dijeli na dva dijalekta, novonaimenovana kao „jugoističnocrnogorski“ i „sjeverozapadno crnogorski“. Istina je da je Crna Gora, u načelu, podijeljena na dva dijalekatska tipa: zetskoraški (koji se u dubnjoj starini povezuje sa kosovskoresavskim) i istočnohercegovački (koji se dalje povezuje sa širokim prostoima srpskog jezika, u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini, jugozapadnoj Srbiji). Dakle, ništa se ne završava na granicama današnje Crne Gore, niti ima išta na jezičkom planu da povezuje prostore današnje Crne Gore a da je to zatvoreno u granicama države, a da to nema šire rasprostiranje i povezivanje. Crna Gora je splet različitih srpskih dijalekata koji je povezuje sa širim srpskim dijalekatskim prostorima. Ne postoji ništa što je „opštecrnogorsko“, kako neki „montenegristi“ danas žele predstaviti.

         * Izmumiranje ćirilice. Kako je očuvati?

          Šta je predstavljala ćirilica za Srbe i srpsku istoriju kroz vjekove, i šta bi trebalo da znači i danas (ako joj shvatamo značaj) govore kako oni koji su radili na njenom potiskivanju i(li) uništavanju, kao simbolu srpstva i pokazatelju bogatog istorijskog nasljeđa, tako i onih koji su je branili i štitili. Zabranjivali su je oni koji su znali da je to „srpsko pismo“ (mnogo je primjera kroz istoriju prije Prvog svjetskog rata), potom su je zabranjivali okupatori na ovim prostorima: austrougari, osvajači za vrijeme Drugog svjetskog rata. Austrougari su, između ostalog, za vrijeme okupacije Srbije i Crne Gore poskidali sve table sa ćiriličnim tablama, zabranili štampu i knjige na ćirilici. I tako redom. Potom je komunizam počeo sa potiskivanjem ćirilice, što je išlo tiše, ali još upornije. Hrvati su u posljednjem ratu u svojim bibliotekama spalili nemjerljivo mnogo knjiga pisanih ćirilicom. I tako redom. Da nije tako važna za identitet, pokazatelj kontinuiteta i utemeljenosti, ne bi se mnogi na nju tako okomili. To je dovedeno do apsurda u posljednje vrijeme u Crnoj Gori, ćirilica se izgubila sa naših ulica, medija, sajtova..., a pokušalo se da se lagano iseli iz srca, Naša djeca se u školama upoznaju sa ćirilicom, potom im se nametne latinica i njom počinju da se služe. Time ih odvojimo od hiljadugodišnje istorije Crne Gore, koja je ćirilična.

           * Jezik rodne ravnopravnosti.

Izmišljen je termin „rodno senzitivne forme“, za koji niko ne zna šta bi trebalo da znači. Ali, u ovaj izmišljeni termin pokušavaju se smjestiti razne stvari koje se forsiraju u okviru raznih pokreta i projekata. Osnovna zabluda jeste pokušaj poistovjećivanja kategorije roda i pola i nadomještanje kategorije roda, kao gramatičke kategorije, polu, kao prirodnom fenomenu. Naime, pol je prirodna kategorija, postoji muško i žensko, još od Adama i Eve, a rod je gramatička kategorija: postoji muški, ženski i srednji rod, što nema neposrednu vezu sa polom. Primarno se, npr., po trećoj vrsti promjene imenica mijenjaju imenice ženskog roda, tipa: žena – žene, ali se po toj vrsti od davnina mijenjaju i imenice, npr. sudija – sudije (zanimanje koje su nekad vršili pripadnici muškog pola). To je naziv zanimanja, a ne odrednica za pol. Kad su se za to isto zanimanje opredjeljivale i žene, to ništa nije promijenilo: to je naziv zanimanja, a ne odrednica pola. Međutim, počele se da se tvore bespotrebne forme. Najčešće se formira više oblika što dodatno zbunjuje gvornike (govornice!!!) (dekanka, dekanica; sudijnica, sutkinja; psihološkinja, psihologica...). Ja sam lingvista, iako sa, naravno, žena. I vidite, iako se lingvista mijenja kao žena, dakle označava zanimanje, kojim se bave i pripadnici ženskog i muškog pola, danas se od pobornika (pobornica!!!) tzv. rodno senzitivnog jezika forsira izvedenica lingvistkinja da bi se razlikovalo od opšteg naziva zanimanja i određivalo ženu lingvistu. Nija mali broj žena lingvista koje smatraju da se upotrebom termina lingvistinja posebno i nepotrebno markira da je lingvista žena, za čim nema potrebe. Zanimanje je lingvista, a pol je ženski ili muški.

Dakle, ovdje sam na najjednostavniji način pokušala da predstavim koliko apsurda i teškoća donosi forsiranje tzv. rodno senzitivnih formi, i pokušaj uvođenja feminitativa po svaku cijenu. I koliko to nije u prirodi srpskog jezika. Srpski jezik je zadržao nasljeđe, poštujući sve ono što priroda promjene jeziku donosi. Istorijski, u indoevropskom jeziku postojao je neutralni, opšti rod, koji se nije odnosio ni na muški, a ni na ženski pol. NJegov kontinuitet vezan je za prvu vrstu promjene. Dalje, reći ćemo: „Muškarac i žena su došli“. „Došli“ je muškog roda, uključuje oba pola onih koji su „došli“ (ne možemo reći „Muškarac i žena su došle“), ili ćemo i tu mijenjati prirodu jezika.  Da li se osobe muškog pola diskriminišu ako se oslove kao stranka, mušterija, pristalica...., jer su to imenice koje se mijenjaju kao imenice ženskog roda, ili prema ovim oblicima treba „proizvesti“ imenice nekog drugog (kojeg?) roda (postoji stranac, ali ima drugo značenje). Šta ćemo sa muškarcem koji može raditi kao kasirka, kako ćemo izvesti oblik muškog roda??? Ili muškarac nema pravo da radi za kasom. I tako redom.

Nekorišćenje „rodno senzitivnih formi“, sve su prilike, u Crnoj Gori može da proizvede novčanu kaznu. Međutim, šta sa onima koji su govornici srpskog jezika?! Ustav nam garantuje da imamo pravo da se služim srpskim jezikom. A na Ustavnom sudu Srbije je takav predlog, tj. obaveza korišćenja tzv.rodno senzitivnih formi, pala, jer ustav poznaje kategoriju pola, ali ne i roda. Šta je u ustavu Crne Gore?! Ili nevladine i vladine organizacije nameću šta nije moguće. Nemogući je ispratiti „rodno senzitivne forme“, osim da se opteretimo smišljanjem paralelnih oblika u svakom momentu govora. Kako paralelno izvesti rodno senzitivne forme od, npr., vozač, kupac, tamburaš, berberin, vatrogasac... Mada, već je nasilno izmišljeno mnogo formi koje su potpuno strane govornicima (govornicama!!!), i koje dovode do nedoumice i preklapanja značenja, npr od: birač, poslanik (zna se da su poslanice dio Svetog Pisma), trener, govornik (može se desiti da trenerka  trenira u trenerci, a govornica govori za govornicom), od pisar, ako bismo formirali oblik pisarka, pisarica, moglo bi nositi pejorativnu nijansu značenja, pisarnica je mjesto gdje se piše..., i tako redom. Mnogo je bespotrebnih i besmislenih problema koje ovaj „trend“ može proizvesti. Između ostalih i to što se ne možemo skoncentrisati na misao i riječ, opteređujući se time kako da udovoljimo „rodno senzitivnom zakonu“ i izbjegnemo moguću kaznu. I da se u odabiru ne „obrukamo“ trenutno smišljajući oblik. Problem je ozbiljan i nepotrebno nametnut. Služite jeziku i budite mu prijatelj, a jezik je tu za vas! Ako ga razumjete i volite! I ne vršite nasilje nad jezikom.

_______________

Izvor: Slovoslovlje